Ölüm Çocuğa Nasıl Söylenir ?

Çocuklarda Ölüm ve Yas Kavramı

Ölüm ve yas kavramı yetişkinlere oranla çocuklarda daha az üzerinde durulan bir konudur. Fakat 0-3 yaş arasındaki çocuğun bile ölüme ve yas sürecine tepkisi vardır. Yas süreci aslında yaşanan kayıba karşı olan uyum sürecidir. Çocuk için özellikle ona bakan ve güvenli üs olarak tanıdığı ilk kişilerin yani ebeveynlerin kaybı travmatik bir durumdur. Çünkü gelişimsel aşamaları, onlara bakacak olan ve destek verecek olan kişilerin kaybı durumunda eksik devam edecektir. Ayrıca çocuğa ölümü anlatırken bir daha geri dönmeme durumunu anlatmak ve kabullendirmek hiç kolay değildir.

Yas Nedir?

“Yas” kelimesi, bir kişinin kaybı nedeniyle yaşadığı duygusal ve psikolojik süreç anlamına gelir. Bu süreç, genellikle beş evre olarak tanımlanır. Bu evreler, İsviçreli psikiyatrist Elisabeth Kübler-Ross tarafından tanımlanmıştır. İşte yasın beş evresi:

1. İnkar (Denial): İlk evre, kaybın gerçekliğini kabul edememe durumudur. Bu dönemde kişi, yaşadığı kaybı reddedebilir veya bunun gerçek olmadığını düşünerek duygusal acıdan korunmaya çalışır.
2. Öfke (Anger): İkinci evrede kişi, yaşadığı kayıp nedeniyle öfke ve kızgınlık hissedebilir. Bu öfke, kendisine, kaybedilen kişiye veya hatta durumu “suçlu” olarak gördüğü kişilere yöneltilebilir.
3. Pazarlık (Bargaining): Üçüncü evrede kişi, kaybı geri almak ya da acısını hafifletmek için bir şekilde pazarlık yapmaya çalışır. Kişi, genellikle kendisiyle veya bir yüksek güçle “eğer şöyle olursa, böyle yaparım” gibi düşünceler içinde olabilir.
4. Depresyon (Depression): Dördüncü evre, yoğun üzüntü, yalnızlık ve çaresizlik duygularının yaşandığı dönemdir. Kişi, kaybın gerçekliğini tam olarak kabul eder ve derin bir yas sürecine girer.
5. Kabul (Acceptance): Beşinci ve son evre, kaybı kabullenme ve yeni bir yaşam düzeni kurmaya başlama dönemidir. Bu evrede kişi, kaybın acısıyla yaşamayı öğrenir ve hayatını devam ettirme yolları bulur.

Bu evreler, herkes için aynı sırada ve aynı şekilde yaşanmayabilir. Her bireyin yas süreci kendine özgüdür ve kişiden kişiye değişiklik gösterebilir.

Çocuğa Ölüm Nasıl Anlatılmalıdır?

Kaybedilen kişinin yakınlık derecesi, çocuğun yaşı, çocuğun gelişim aşamasına göre ölüm haberi çocuğa çeşitli şekilde anlatılır. Fakat hayatın sona ereceği düşüncesini çocuğa sağlıklı bir şekilde anlatmak ve kabullendirmek çok önemlidir. Bunu çocuğa anlatırken sakin ve gerçekçi olmak gerekmektedir. Öncelikle ölüm kavramını bilmeyen okul öncesi yaş grubuna “ölüm” kavramı anlatılmalıdır. Bunu anlatırken;

• Öncelikle aile üyeleri tarafından çocuğa anlatmak. Anlatmak için aile dışı bireyleri çocuk ile konuşturtmaya çalışmamak gerekmektedir.
• Gerçeklikten uzak ve karmaşık ifadeler kullanmamak. Çocuk nedenini aramaya başlayabilir ve bu durumda çocuğa doğru bir şekilde anlatılmalıdır. Örneğin, “uykuya yattı” gibi ifadeler çocuğun durumu kabul etmesi için oldukça yanlış bir yaklaşımdır. Bu durumda çocuk o andan itibaren uyumaya bile farklı bakabilir ve korkabilir.
• Oldukça sade ve açık cümlelerle anlatmak. Çocuğa somut ifadeler kullanmak daha anlaşılır olacaktır. Örneğin, “o artık yemek yiyemez, konuşamaz, hareket edemez” gibi. Çünkü çocuğun anlaması onun bilişsel olgunluğuna veya duygusal olgunluğuna dayanır. Gösterdikleri kaygı genel olarak ölüm kavramının biyolojik yani fiziki farklılıkların tam olarak algılanmamasından kaynaklanır ve bu yüzden olabildiğince gerçekçi ve duygusal yoğunluktan uzak anlatılmalıdır. Bunu anlatırken diğer canlılar üzerinden örnek verilmesi daha anlaşılır olacaktır.
• Ölüm sonrasında yaşanılacak cenaze vb. işlemleri anlatmak.
• Olumlu bir bakış açısını çocuğa sunmayı unutmayın. Kaybedilen insan olmadan da hayata devam edileceğinin güvenini çocuğa vermek.
• Hissedilen üzüntü yüzünden ağlamanın normal olduğunu yada şok durumunda ise yine verilen tepkinin normal olduğunu anlatmak gerekmektedir.

Yaşa Göre Ölüm Nasıl Kavranır?

 5 yaşından küçük çocuklar ölüm kavramının gerçekliğini ve kalıcığını anlamakta zorluk çekerler. Örneğin;

• 0-2 Yaş Çocuk ve Ölüm: Bu yaş aralığındaki çocuklar genellikle durumu kavrayamayacak kadar küçüktürler. Kaybedilen kişinin fotoğrafını veya bir eşyasını gördüğünde belki artık çevrelerinde olmadıklarını fark edebilirler.
• 2-5 Yaş Çocuk ve Ölüm: Ölüm kavramının yine kalıcılık açısından tam anlaşılamadığı evredir. Oyuna benzeterek yine kaybedilen kişinin döneceğini düşünebilirler.

Bununla birlikte 5 yaşından büyük çocuklar ölümün gerçekliğini yavaşça anlamaya başlar ve yetişkinler gibi çocuklarda yas sürecine girerler. Ayrıca 10 yaşından itibaren soyut boyutunu da anlamaya başlarlar. Ve ergenlik dönemine giriş aşamasında ise yaşanılan kaybın ağırlığına veya zamanlamasına göre çocuk ciddi hayat ve ölüm kavramlarını düşünmeye ve felsefi açıdan anlam aramaya çalışır. Bu dönemde hırçın davranışlar, alkol kullanımı veya diğer riskli davranışlara yönelme gerçekleşir. Fakat yas tutmak çocuğa iyi gelecek bir unsurdur.

Çocuk Ölüme Nasıl Tepki Verir?

Yetişkinler gibi çocuklar ölüme belirli bir şekilde tepki vermeyebilirler. Genellikle ilk aşamada çocuk şok olur ve reddetmesi muhtemeldir. Yaşanılan kaybı kabul etmek istemez ve “yalan söylüyorsun” gibi tepki verir. Fakat ilk ve sağlıklı olması gereken adım kabul etme sürecidir. Ebeveyn, çocuk ağlamadığında endişe duyar veya şaşırır fakat çocuk durumu yavaş yavaş sindirecektir. Ayrıca her çocuk tepki göstermeyebilir ve kendinin hissizleştiğini düşünebilir. Süreç çocuklarda daha uzun olabilir yada çok daha kısa olabilir. Gelişimsel boyuta göre çocuk hiçbir şey olmamış gibi oyun oynaması da olasıdır.

Yas Sürecinde Olan Çocuk Nasıl Davranır?

• Çocuk, diğer sevdiklerini kaybetme korkusu yaşar.
• Uykuda düzensizlikler.
• Ölen kişiye özlemlerini her seferinde dile getirmek isteyebilirler. “Keşke oda burda olsaydı” gibi.
• Dikkat dağınıklığı.
• Okula gidiyorsa derslerine ve sorumluluklarına ilgisizlik.
• Birlikte uyumak için oyuncak isteği.
• Altına kaçırması normaldir.
• Çok yoğun hayal kurabilirler.
• Öfke nöbetleri. Örneğin, sevdiği birisi elinden alındığı için hayata kızar ve gelecek hakkında karamsardır.

Aileler Ne Yapmalı?

Durumu anlatmak ve kabullendirmek açısından en önemli kısım aileler ve kurdukları iletişimdir. Çocuğun ebeveyn tavırlarını ve tutumlarını örnek alma ihtimali çok yüksektir bu yüzden çocuğun sizi izlediğini unutmayın. Çocuğun sorduğu ve merak ettiği her şeye mantıklı ve gerçekçi cevaplar vermelisiniz. Aslında sordukları sorular anlamaya çalıştığını gösterir ve bu iyiye gitmekte olduğunu gösterir. Bu süreçte gerekmedikçe çocuğu yalnız bırakmamalısınız. Ayrıca çocuğa her şeyin tekrar eskisi gibi olacağını söyleyerek cesaret vermekten kaçınmayın. Kaybedilen kişiyi anmak çok önemlidir, çocuk unuttuğunuzu düşünür. Eğer çocuk ilkokul seviyesinde ise çocuğu mezara götürmek ve duygularını paylaşmasına olanak sağlamakta iyi olacaktır. Ebeveynlerden birisinin kaybı ise travmatik bir hal almadan uzman yardımıyla anlatılmalıdır.

Yas Döneminde Çocuğa Psikolojik Yardım

Yas döneminde uzman kişiler tarafından çocuğa yardım sağlanması faydalıdır. Psikolojik danışmanlık ile birlikte çocuk için süreç daha kolay hale gelir. Öfkesini ve üzüntüsünü nasıl yönlendirebileceğini öğrenir. Psikologlar seanslar halinde çocuğa yardım eder. Rahat nefes alma aktiviteleri, duygularını ifade etme becerisi ve cenaze gibi olaylarda nasıl davranacağını öğretirler. Normal hayata tekrar adapte olması sağlanır. Ayrıca çocuk tecrübelerden faydalanarak rahatladığını hisseder. Yas Çözme Envanteri gibi değişik yaklaşımlar uygulanır. İzmir Ege Pozitif Psikoloji Merkezi’nde çok sayıda bu konuda uzman pedagoglar bulunmaktadır.